تار یکی از سازهای اصیل ایرانی است که از قدیم تا به امروز همواره محبوب و پر کاربرد بوده است. اساتیدی همچون جلیل شهناز، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و … با نواختن این ساز بی نظیر آن را به اوج قله های هنر رسانده اند. در طول سال ها این ساز همیشه محبوب بوده و هنرجویان بسیاری شوق یادگیری تار را پیدا کرده و پا در مسیر آموزش می گذارند.
تار در دسته بندی سازهای زهی - مضرابی یا زخمه ای مقید قرار می گیرد و برای ساخت این ساز روح نواز از چوب، استخوان، فلز و زه (روده ی تابیده ی چهارپایان) استفاده می شود. درازای این ساز بطور حدودی ۹۵ سانتی متر است.
ساز تار از دو قرن پیش جزو یکی از سازهای اصلی در موسیقی سنتی ایران بوده است، اما پیش از آن هیچ اسمی از این ساز در تاریخ برده نشده است.
برای نواختن ساز تار، نوازنده در حالت نشسته قرار می گیرد و تار را به شکل افقی روی ران پای خود قرار می دهد، به صورتی که کاسه ی تار در سمت راست و دسته ی تار در سمت چپ نوازنده قرار بگیرد. سپس نوازنده سر انگشت های دست چپ خود را بر روی دستان هایی که در طول دسته بسته شده اند حرکت داده و توسط مضراب به سیم ها زخمه می زند.
تار ایرانی در زمان های قدیم دارای پنج سیم بوده است. بعدها درویش خان یا غلامحسین درویش یک سیم به عنوان سیم ششم به تار اضافه کرد که امروزه نیز همچنان مورد استفاده است.
تاریخچه ساز تار
کلمه ی "تار" در واژه نامه فارسی به معنی زه یا رشته است. در مورد تاریخچه ی پیدایش ساز اینگونه گفته شده که این ساز در زمان فارابی، موسیقیدان مشهور ایرانی به وجود آمده و در طول زمان و توسط بزرگانی از جمله صفی الدین ارموی و سایرین تکامل یافته و شبیه به تار امروزی شده است. البته که ساز تار تنها مخصوص ایران نیست، بلکه در کشورهای دیگر از جمله گرجستان، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و سایر کشورهای این منطقه نیز رواج دارد و تنها در بعضی جزئیات ساختمانی با یکدیگر متفاوت هستند.
ایده ی اصلی ساختمان تار بر اساس ذهن هنرمندان ایرانی شکل گرفته است. ایده ی استفاده از دو نیم کاسه ی قرینه که بر یکدیگر منطبق هستند را می توان برگرفته از قرینه سازی در معماری، نقاشی و خطاطی ایرانی دانست. ساز تار در نقاشی های تصویر شده بر دیوارهای کاخ هشت بهشت واقع در شهر زیبای اصفهان دیده می شود که مربوط به دوران صفوی است. در برخی آثار تاریخی شهر شیراز نیز، که مربوط به دوره ی زندیه هستند تصاویری از ساز تار قابل مشاهده است. این تصاویر نشان می دهد که ساز تار در این دوره های تاریخی در ایران رواج داشته است. همانطور که گفته شد ساز تار در زمان های قدیم دارای ۵ سیم بوده است اما بعدها توسط درویش خان برای گسترش وسعت صدای تار، یک سیم به آن اضافه شده و امروزه نیز این ساز دارای ۶ سیم است.
ساز تار از دیدگاه زیبایی شناسی
از دیدگاه بسیاری از موسیقیدانان و اساتید این هنر، در سازهایی که نوازنده آنها را در بغل می گیرد و دستانش بر روی دسته ی ساز قرار می گیرد، ارتباط بیشتر و عمیق تری بین نوازنده با ساز برقرار می شود. به عقیده ی آنها علت این ارتباط عمیق این است که زمانی که ساز در بغل نوازنده قرار دارد و او به تار زخمه میزند، ارتعاشی که بر سیم ها ایجاد می شود از کاسه ی ساز به بدن نوازنده منتقل می شود. این ارتعاش حس بسیار خوبی در نوازنده به وجود می آورد . اگر به ساختمان و ظاهر ساز تار توجه کنید، متوجه می شوید که این ساز شبیه به دو قلب است که از پایین به یکدیگر وصل شده اند. و به همین علت است که به آن ساز دل گفته می شود. به عقیده ی بسیاری از موسیقیدانان ایرانی، ساز تار مادر سازهای ایرانی محسوب می شود و صدای غمگین و پر طنین آن، فضایی کاملا شرقی و ایرانی دارد. هر زخمه ای که به تارهای این ساز می خورد، گویی صفحه ای از تاریخ و فرهنگ ایرانی را ورق می زند. بخاطر همین فضا و طنین آرامش بخش و عرفانی تار است که عرفا، شاعرها و فیلسوف های ایرانی بسیار به این ساز علاقه دارند. شاید بد نباشد به شعری از بابا طاهر همدانی گریزی بزنیم که بی ارتباط با این موضوع نیست:
دلی دیرم چو مرغ پا شکسته
چو کشتی بر لب دریا نشسته
تو گویی طاهرا چون تار بنواز
صدا چون میدهد تار گسسته
و یا شعر زیبای دیگری که حال و هوای و صدای آرامش بخش تار را اینگونه توصیف می کند:
خشک سیمی، خشک چوبی، خشک پوست/ از کجا می آید این آوای دوست؟...
بطور قطع این شعر ارتباط نزدیک و صمیمانه ی نوازنده با سازش را نشان می دهد. منظور از این شعر این است که نوازنده به عنوان خالق آوا، از چیزی که ار چوب و پوست بی جان ساخته شده، این چنین صدایی آسمانی خلق می کند، و هر آنچه را که در دل دارد بوسیله ی سازش به بهترین نحو بیان می کند. حال خوب نوازندگی تار را تنها نوازندگان آن درک می کنند و با اعت ها درمورد آن نوشتن نیز شاید جان مطلب گفته نشود.
بخش های مختلف ساز تار
پوست
پوستی که بر روی کاسه صدا کشیده می شود، از بخش نازک پوست چهارپایان مختلف از جمله، بز و بره استفاده می شود.
خرک
خرک قسمتی است که بر روی پوست کاسه قرار می گیرد و سیم های تار از شیارهایی که بر روی خرک تعبیه شده اند عبور می کنند. جنس خرک، عموما از جنس استخوان و مشابه با استخوان به کار رفته بر روی دسته و شیطانک است. اندازه ی خرک معمولا به طول ۵ سانتی متر و ارتفاع ۲ سانتی متر است. برای محکم قرار گرفتن خرک بر روی پوست دو حلقه در اطراف خرک و یک حلقه در وسط خرک تعبیه شده است که تکه هایی کوچک از جنس دستان از داخل این حلقه ها عبور می کنند و به سیم گیر که در پایین کاسه قرار دارد متصل می شوند.
کاسه طنینی
کاسه طنینی از جنس چوب ساخته شده است. دو حجم گلابی شکل یا قلب مانند که یکی بزرگتر از دیگری است به یکدیگر متصل اند و به شکل یک تکه از چوب ساخته شده اند. یک سمت کاسه نیز که همان دهانه ی ساز است باز است. به حجم بزرگتر، کاسه و به حجم کوچکتر، نقاره می گویند و بر روی دهانه ی کاسه و نقاره پوست کشیده شده و بر روی پوست نیز خرک قرار می گیرد، چوب استفاده شده در ساخت کاسه نیز معمولا چوب درخت توت است.
سرپنجه
سرپنجه، جعبه ای کوچک و توخالی است که در ابتدا و بالای دسته قرار می گیرد و به آن جعبه کوک یا جعبه ی گوشی ها نیز گفته می شود. جنس سرپنجه مشابه جنس کاسه است و شش گوشی یعنی به تعداد سیم های تار بر روی آن قرار دارند، سه گوشی در هر سمت سرپنجه.
دسته
دسته ی تار یک لوله ی توپر از جنس چوب های محکم مانند چوب گردو یا توت است که با طول حدودا ۵۰ سانتی متر و قطر حدودا ۴ سانتی متر ساخته می شود. دسته از سمت جلوی ساز که محل انگشت گذاری است به شکل صاف برش خورده و از قسمت پشت حالت نیم دایره دارد. دستان های با فاصله های مشخصی بر روی آن قرار می گیرند. در قسمت رویی دسته، و در دو طرف آن، دو نوار باریک از جنس استخوان قرار داده می شود تا علاوه بر زیبایی ساز فرسایش چوب بر اثر برخورد زیاد انگشت ها با دسته را کمتر کند. دسته تار از یک سمت به سرپنجه ی تار متصل است و از سمت دیگر به نقاره متصل است.
گوشی ها
گوشی ها میخ های درشت سر پهنی هستند که به تعداد سیم های تار، یعنی شش عدد در دو سمت سرپنجه قرار می گیرند و سیم های تار به دور آن پیچیده می شوند. این گوشی ها از جنس چوب بوده و برای کوک کردن ساز از آنها استفاده می شود، به این صورت که قیمت پهن گوشی ها که بیرون سر پنجه قرار می گیرد توسط نوازنده به سمت راست یا چپ پیچانده می شوند.
شیطانک
شیطانک قطعه ای کوچک است که بین دسته و سرپنجه قرار می گیرد. این قسمت از جنس استخوان بوده، عرض آن به اندازه ی دسته ی تار و ارتفاع آن حدود ۲ میلی متر است. بر روی شیطانک شیارهای کم عمقی تعبیه شده است که سیم ها از داخل این شیارها عبور کرده و به طرف گوشی ها می روند.
دستان ها
در تارهای امروزی عموما ۲۸ دستان بر روی دسته ی ساز بسته می شود. جنس دستان از زه یا روده ی تابیده ی چهار پایان، یا نخ نایلون است. دستا نها در فواصل معین سه تا چهار دور بر روی دسته بسته می شوند و گره می خورندم. گره ها هم در شیاری که در قسمت کناری دسته وجود دارد قرار می گیرند. در دستگاه های مختلف ممکن است که محل قرار گرفتن دستان ها تغییر کند و این محل ها همیشه ثابت نیست.
سیم گیر
سیم گیر قطعه ی کوچکی است که در انتهای کاسه قرار می گیرد، از جنس چوب یا استخوان ساخته می شود و شیارهای کم عمقی بر روی آن تعبیه شده اند که گره های سیم ها بر روی آنها قرار می گیرد.
تعداد و جنس سیم ها
ساز تار ایرانی امروزه دارای ۶ سیم است که از جنس فلز هستند. قطر سیم ها با یکدیگر متفاوت است و معمولا سیم های اول و دوم که سفید رنگ و از جنس فلز هستند، و سیم های سوم و چهارم که زرد رنگ و از جنس برنج هستند، دو به دو با یکدیگر کوک می شوند، سیم پنجم که فلزی و سفید رنگ است نیز، قطر کمتری داشته و با سیم های اول و دوم کوک می شود. سیم ششم که فلزی و زرد رنگ است، ضخیم تر بوده و یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شود.
مضراب تار
مضراب تار معمولا از دو قسمت مختلف ساخته شده است:
- موم
- فلز برنج
فلز برنج را به شکلی خاص تراش می دهند و سپس قسمت انتهایی آن را در موم عسل قرار می دهند و مضراب تار به این شکل ساخته می شود. البته همه ی مضراب ها از جنس برنج نیست، بلکه برخی مضراب ها نیز هستند که از جنس صدف، سنگ یا شاخ ساخته می شوند اما رایج ترین جنس برای مضراب تار همان فلز برنج است. استفاده از موم در مضراب نیز به این دلیل است که نوازنده بتواند با توجه به انگشتان خود به آن حالت داده و بتواند مضراب را به گونه ای که برای او راحت است در دست خود بگیرد. تراش مضراب ها با توجه به کاربرد مضراب انجام می شود، برخی از آنها تخت هستند و برخی دیگر گرد. هر نوازنده ای معمولا با توجه به سبک نوازندگی خود یک مدل مضراب را انتخاب می کند. برای نمونه مضراب استاد علیزاده کوتاه و ضخیم بوده و انحنای زیادی دارد. این مدل مضراب برای نواختن قطعات سرعتی بسیار کارآمد است. یا مضراب استاد فرهنگ شریف تخت و نازک است که برای نواختن قطعات آرام و احساسی مناسب است.
وسعت
وسعت معمول صدای تار نزدیک به سه اکتاو است.
شکل ظاهری تار
کاسه ی تار به دو کاسه ی کوچک و بزرگ تقسیم می شود که به قسمت بزرگتر کاسه، و به قسمت کوچکتر نقاره می گویند. روی هر دو حجم پوست کشیده می شود. خرک ساز بر روی پوست قرار می گیرد. نقاره که بالاتر از کاسه قرار گرفته است از بالا به دسته ی تار متصل می شود که معمولا بلند بوده و بین ۴۵ تا ۵۰ سانتی متر طول آن است. بر سطح رویی دسته، و دو قسمت کناری، دو روکش استخوانی چسبیده میشود که جنس آن معمولا از جنس استخوان شتر است. بر دور دسته نیز تعداد ۲۸ پرده عمود بر طول دسته، و با فاصله های مشخص قرار می گیرد. در نمونه های قدیمی تر ساز تار، تعداد پرده ها ۲۵ تا بوده است.
جعبه ی گوشی نیز در انتهای دسته و در بالاترین قسمت ساز قرار گرفته است. تار امروزی دارای شش سیم است که از انتهای کاسه شروع می شوند، از روی خرک رد می شوند و در کل دسته کشیده شده تا به جعبه ی گوشی برسند و به دور گوشی ها پیچیده شوند.
دو سیم اول یا پایینی سفید رنگ بوده و هم صدا کوک می شوند. دو سیم بعدی زرد رنگ بوده و هم صدا با هم کوک می شوند. سیم بعدی سفید و نازک است و به اسم زیر خوانده می شود، و سیم آخر نیز زرد رنگ بوده و به اسم بم خوانده می شود. دو سیم آخر عموما در فاصله ی یک اکتاو کوک می شوند.
کوک سیم های تار
کوک تار ممکن است در آوازهای مختلف و همینطور دستگاه های مختلف تغییر کند. کوک دست باز سیم های شش گانه به صورت چهارم پایین رونده و اکتاو است. کوک سیم ها با توجه به نیاز نوازنده و آهنگ می تواند تغییر کند. معمولا در اجرای مقام های دوازده گانه ی موسیقی ملی سیم های پنجم و ششم کوک متغیری دارند.
فاصله سیمهای هم صوت سفید، نسبت به سیمهای زرد اکثراً چهارم و سیمهای سفید نسبت به سیم بم معمولاً فاصله اکتاو یا هشتم را تشکیل می‌دهند. با این حسب اگر سیمهای همصدای سفید را نت دو کوک کنیم، سیمهای زرد باید غالباً نت سل و سیم بم نت دو یا نت ر کوک شوند.
کلید نت نویسی تار
نت نویسی تار با کلید سل خط دوم حامل است.
ویژگی های دیگر تار
- برای اجرای دستگاه ها و آوازهای مختلف ایرانی می توان کوک سیم ها و محل دستان ها را تغییر داد. اما عموما فواصل چهارم یا پنجم پایین رونده بین سیم های اصلی حفظ می شوند.
- گفته می شود سیم پنجم تار را نوازنده و استاد تار در دوره ی قاجار، غلام حسین درویش به این ساز اضافه کرده است و به آن سیم واخوان می گویند.
- اجرای آکوردها و آرپژهای دو و سه صدایی با ساز تار ممکن است، و همینطور اجرای نت ها بر روی سیم بم با انگشت شصت دست راست نیز ممکن است.
- تمام تکنیک های نوازندگی موسیقی ایرانی از جمله دوبل، ریز، تریل، تکیه و گلیساندوهای طولی و عرضی و… با ساز تار قابل اجرا هستند.
- برای بیشتر کردن وسعت تار، استاد علی نقی وزیری، دسته تار را تا نقاره ادامه دادند که باعث شد شش دستان (فاصله یک چهارم دست) به وسعت این تار اضافه شود.
- پنجه کاری، مدلی از نوازندگی است که در سطوح استادی انجام می شود و به این صورت انجام می شود که بدون زخمه زدن دست چپ با مضراب بر سیم ها، دست راست را روی سیمی ثابت قرار می دهند و انگشت دیگر، سیم را با حالت کندن سیم به صدا درمی آورد و به همین شکل آوایی موسیقایی ایجاد می کند.
- پیتزیکاتو که گرفته اصطلاحی است که برای مدلی نوازندگی به کار می رود که در آن بعد از به صدا درآوردن سیم، طنین آن را با نگه داشتن سیم توسط انگشت ها نگه می دارند.
- پوش اصطلاح دیگری است که به معنای نوازندگی روی نقاره برای ایجاد کردن صدایی نرم و پخته است.
- با تغییر در اندازه ی کاسه و نقاره یا نوع تراش آنها و تغییر در دسته و پوست، می توان میزان صدادهی تار را تغییر داد و تارهایی دیگر با وسعت و رنگ صدای دیگر داشت، از چمله تار آلتوو تار باس که از رایج ترین سازهاست. مدل های دیگری از تار نیز ساخته شده اند که براساس سلیقه ی سازنده ساخته شده اند و رایج نشده اند.
علایم معمول در تار
در نوازندگی تار نیزمانند دیگر سازها از علایمی قراردادی برای انگشت گذاری و ایجاد حالت های خاص استفاده می شود که معمول ترین آنها عبارت اند از:
O = علامت دست باز سیم (صوت مطلق)
˄ = علامت مضراب راست، یعنی زخمه از بالا به طرف پایین نواخته می شود.
˅ =علامت مضراب چپ، یعنی زخمه از پایین به طرف بالا نواخته می شود.
T =علامت اجرای کشش زمان نت با مضراب ریز
+ =علامت اجرا با انگشت شست دست چپ بر روی سیم بم
در نوازندگی تار، کشش زمان کامل نت ها را با مضراب ریز نگه می دارند. نواختن مضراب راست و چپ به صورت پیاپی، مسلسل، مساوی و نسبتا سریع را اصطلاحا « ریز» می گویند.
در انگشت گذاری روی سیم های اول و دوم، شماره یک برای انگشت سبابه ی دست چپ و شماره های ۲ و ۳ و ۴ به ترتیب برای استفاده از انگشت های بعدی در نظر گرفته شده اند. این اعداد را بالای نت می گذارند. برای انگشت گذاری روی سیم های دوم و سوم زیر اعداد، و سیم بم بالای اعداد، نیم دایره کوچکی رسم می کنند که استفاده از سیم های نامبرده و انگشت گذاری آنها را یادآور می شود. اصطلاحات بالا دسته (نزدیک به سرپنجه)، وسط دسته و پایین دسته (نزدیک به نقاره) در تار نوازی معمول هستند. تمام علایم مربوط به حالتها و حرکاتی که در تئوری موسیقی مطرح می شود را برای تار هم می توان نوشت و این علایم کاربرد دارند.
برای دیدن مجموعه کامل آموزش تار توسط آزاد میرزاپور به وبسایت آموزش آنلاین موسیقی خنیاگر مراجعه نمایید.
اساتید تار
در تاریخ ایران اساتید زیادی بوده اند که با زخمه زدن بر سیمهای تار، دل و جان ما را لرزانیده اند. در اینجا فقط اسم تعدادی از این بزرگان را می آوریم.
- غلامحسین فراهانی
- نورعلی برومند
- حسینقلی خان
- سهراب و تهمورس پورناظری
- داریوش پیرنیاکان
- ارشد تهماسبی
- روح الله خالقی
- درویش خان
- کیوان ساکت
- فرهنگ شریف
- جلیل شهناز
- عبدالحسین شهنازی
- ابوالحسن صبا
- داریوش طلایی
- هوشنگ ظریف
- علی اکبر شهنازی
- حسین علیزاده
- بیژن کامکار
- محمدرضا لطفی
- مرتضی نی داوود
- علینقی وزیری و...
