آشنایی با ساز عود یا بربط

پکیج آموزش عود یا بربط بصورت تصویری و آنلاین

ساز عود، یا بربط از قدیمی ترین سازها در موسیقی سنتی ایران است. این ساز که به آن رود هم گفته می شده است، با فرمی گلابی شکل، یک کاسه ی بزرگ و دسته ای نسیتا کوتاه دارد. و جنس آن از چوب توت یا آبنوس است. 

عود با طولی به اندازه ی ۸۵ سانتی متر سازی زهی - زخمه ای است و نوازنده در هنگام نواختن آن را به شکل افقی روی ران پای خود قرار می دهد.

تاریخچه ساز عود یا بربط

ساز عود به شکلی سمبل یا نماد ساز ایرانی در تاریخ محسوب می شود و در موسیقی سنتی خاور میانه و همچنین شرق آفریقا مورد استفاده بوده است.

ساز عود برعکس سازهای دیگر زهی که پرده بندی دارند، دارای پرده بندی نیست و ۱۰ تا ۱۳ سیم دارد. نام عود ریشه ای عربی دارد، العود در زبان عربی به معنای چوب است و از آنجایی که ساز عود از چوب ساخته می شود، اعراب این نام را بر آن نهاده اند. این نام را عربی شده ی کلمه ی فارسی "رود" می دانند که در کنار بربط نام فارسی این ساز بوده و به معنی سیم در سازهای زهی می باشد.

تاریخ پیدایش ساز عود تقریبا ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تخمین زده شده است، به همین علت هم ساز بربط یا عود را قدیمی ترین ساز ایرانی می دانند. نخستین نشانه های وجود ساز عود در دو هزار سال پیش در منطقه ی بین النهرین یا میان دو رود دیده شده است. در این مناطق آثار باستانی کشف شده است که بر روی آن نوازنده ای به نواختن سازی شبیه به عود یا بربط مشغول است. سومری ها نخستین افراد در بین تمدن های میان دو رود هستند که نشانه هایی از وجد ساز عود یا بربط در میان آنان کشف شده است. این ساز در ایران قبل از اسلام با نام بربط بین ایرانیان شناخته شده بود و در دربار هخامنشیان مقبولیت داشت. اما بیشترین رواج ساز بربط در دوران ایران قبل از اسلام، به دوره ی ساسانی برمی گردد.

براساس تحقیقات پژوهشگران تاریخ هنر، ساز بربط یا عود پس از اسلام و پیروزی های مسلمانان بر ایران، به سرزمین های اسلامی رسید و در بین عرب ها نیز رواج یافته و جایگاه ساز مزهر که پیش از آن نواخته می شد را تصاحب کرد. تحقیقات تاریخی نشان داده است که ابن سریح ایرانی نژاد، نخستین نوازنده ای است که در قرن نخست هجری در سرزمین های اسلامی ساز بربط یا عود را می نواخته و همچنین به دوستداران موسیقی آموزش می داده است. 

در روایت های تاریخی از عبدالله ابن زبیر نقل شده است که نخستین آشنایی اعراب با ساز عود در قرن اول هجری بوده است، زمانی که تعدادی از ایرانیان برای تعمیر و مرمت خانه ی خدا به عربستان دعوت می شوند، گفته می شود که ایرانیان پس از ساعات کار برای رفع خستگی عود می نواخته اند و اعراب اهل مکه نیز به صدای این ساز علاقمند شده و آن را ستایش می کردند.

البته که با ورود اسلام به ایران، رهبران دینی آن دوره با ساز و آواز ارتباط خوبی نداشته و موافق موسیقی نبودند، اما با وجود مخالفت های آنان ساز عود یا بربط کم کم شناخته تر شده و تکامل یافت تا جاییکه در دوره ی حکومت های اسلامی، این ساز  سرزمین های چین تا اندلس فرستاده می شود، و یک هنرمند به نام کمال الدین زریاب که کرد ایرانی بود عود نوازی را در اسپانیا گسترش داد.

زریاب، برای نخستین بار با تلفیق ساز عود با تار، سازی به اسم گیتار را در اسپانیا بوجود آورد. امروزه نیز هرساله مراسمی به نام زریاب در اسپانیا اجرا می شود که در آن، هنرمندان دور هم جمع شده و انواع مختلفی از گیتار را می نوازند.

ساز بربط یا عود؟

همانطور که میدانید صفحه ی ساز بربط از چوب ساخته شده است، در زبان عربی به چوب "العود" گفته می شود، بنابراین پس از ورود ساز بربط به موسیقی عرب، نام عود نیز همراه با نام بربط برای اشاره به این ساز استفاده شد. نکته ی قابل توجه اینجاست با وجود اینکه ساز بربط یکی از اصیل ترین سازهای ایرانی به شمار می رود و در سرزمین ایران ریشه دارد، اما با گذشت سالیان، در حال حاضر حضور فعالی در موسیقی ایرانی نداشته و در عوض جزو کلیدی ترین سازها در موسیقی عربی محسوب می شود.

ورود ساز عود یا بربط به اروپا

پس از ورود ساز عود به سرزمین اعراب، این ساز به اروپاییان نیز معرفی شده و هنرمندان و نوازندگان اروپایی، نام لوت را برای این ساز برگزیدند. ریشه ی نام لوت نیز به کلمه ی العود برمی گردد و بنظر می رسد به مرور زمان در زبان اروپایی تبدیل به واژه ی لوت شده است.

ریشه ی نام بربط و عود

یکی از دانشمندان برجسته ی اسلامی در قرن هشتم هجری به نام ابن خلدون، کلمه ی عود را به ترکه های چوبی ای ترجمه کرد که انعطاف پذیر هستند. در مورد کلمه ی بربط هم جالب است بدانید که واژه ی بط در فارسی به معنای مرغابی است و کلمه ی بربط به معنای شبیه به مرغابی می باشد. ساز عود یا بربط به دلیل داشتن گردنی کوچک با سینه ای جلو داده به مرغابی تشبیه می شود. به همین دلیل این ساز تا پیش از ورود اعراب به ایران با همین نام خوانده می شد.

انواع ساز بربط یا عود

برای ساز عود یا بربط اندازه ی استانداردی وجود ندارد و به همین دلیل این ساز در اندازه های متفاوتی ساخته می شود، اما با گذشت سالیان از عمر این ساز، هنرمندان کشورهای مختلف از جمله ترکیه، ایران و کشورهای عربی، ابعاد و اندازه هایی را برای خود تعریف کرده اند، مثلا کشورهای عربی عود را با کاسه ای بزرگ و ترکیه این ساز را با کاسه ای کوچک می سازد. در ایران نیز عود یا بربط با اندازه ای متوسط ساخته می شود.

در زمان قدیم بربط یا عود از نظر اندازه به دو دسته بندی کلی تقسیم می شد، یکی با کاسه ای بزرگ و دسته ای کوچک، و دیگری با کاسه ای کوچک، اما دسته ای بلند. امروزه به اشتباه به ساز دسته بلند بربط، و به ساز دسته کوتاه هود گفته می شود، درصورتیکه این نام گذاری اشتباه است و هر دو ساز با وچود تفاوت در شکل، ساختمانی شبیه به هم دارند و صدایی مانند هم تولید می کنند.

ساختمان ساز بربط یا عود

ساز بربط یا عود دارای یک کاسه ی بزرگ گلابی شکل است و باتوجه به کوتاه بودن دسته ی ساز، سیم ها تا روی کاسه نیز کشیده می شوند و امتداد آنها بر روی کاسه از روی دسته بیشتر است. صفحه ی رویی ساز بربط از چوب است و برای خارج شدن صدا از روی این صفحه پنجره هایی بر روی آن طراحی شده اند. 

ساز بربط یا عود قسمتی به اسم دستان ندارد و طول خرک آن نیز کوتاه است. این ساز دارای ده سیم یا پنج سیم جفتی است که سیم های جفتی با همدیگر و به شکل هم صدا کوک می شوند. هرکدام از ده سیم این ساز گوشی مخصوص خود را دارند که در سر ساز و در دو سمت جعبه ی گوشی قرار گرفته اند.

مضراب این ساز از پر مرغ یا طاووس یا عقاب و لاشخور ساخته می شده است هرچند امروزه بیشتر نوازنده ها از مضراب های پلاستیکی برای نواختن عود یا بربط استفاده می کنند.

اجزای ساز عود یا بربط

این ساز قدیمی ایرانی از بخش های مختلفی تشکیل شده است، از جمله:

کاسه طنینی و صفحه ی رو

کاسه معمولا به فرم گلابی شکل است و از درازا به دو بخش برابر تقسیم شده است. قسمت کاسه عموما از کنار هم قرار دادن تعداد زیادی ترکه های چوبی ساخته می شود. جنس صفحه ی روی کاسه نیز از چوب است و در بیشتر مواقع برای صدادهی باکیفیت تر از چوب درخت کاج استفاده می شود. برای خروج صدا از داخل کاسه نیز، دو دایره با اندازه های کوچک و بزرگتر از جنس استخوان و به شکل مشبک، طراحی شده و روی صفحه قرار می گیرند. در بخش پایین صفحه نیز خرک جای داده می شود.

پل

نقش پل جلوگیری از تغییر شکل دادن صفحه ی عود یا بربط می باشد، پل ها در ۵ نقطه ی صفحه و به صورت افقی و متصل به صفحه قرار گرفته اند.

خرک و سیم گیر

خرک قطعه ای چوبی است به طول حدودا ده سانتی متر، که پایین کاسه قرار دارد و بر روی آن شیارهای کم عمقی برای قرار گرفتن وترها ایجاد شده است. در بعضی از سازهای عود، سیم گیر در پایین کاسه وجود دارد و وترها به آن وصل می شوند، اما در بعضی دیگر، خرک کار سیم گیر را نیز انجام می دهد و وترها مستقیم بر روی سوراخ هایی که روی خرک قرار دارند گره خورده و متصل می شوند. در اغلب سازها، خرک به شکل مستقیم روی صفحه نمی چسبد . تکه ای چوب یا صدف بین خرک و صفحه قرار می گیرد.

دسته

عود یا بربط یک دسته ی کوتاه چوبی دارد که قطر آن تقریبا ۱۰ سانت و طول آن حدودا یک سوم طول کاسه است. در سازهای قدیمی تر، روی دسته دستان بندی می شد، اما در عودهایی که امروز ساخته میشود، دستان بندی روی دسته وجود ندارد.

سرپنجه

سرپنجه قسمتی است که در بالای دسته قرار میگیرد و محل قرار گرفتن گوشی هاست. به این قسمت جعبه گوشی ها هم گفته می شود. سرپنجه کمی متمایل به عقب ساخته شده و در هر سمت آن ۵ گوشی قرار می گیرد.

شیطانک

شیطانک قسمتی از ساز عود است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد، جنس آن از چوب است. شیطانک باریک و هم عرض دسته است و ارتفاعی حدود یک میلی متر دارد. وترها از داخل شیارهای روی شیطانک عبور می کنند.

وترها

اسز عود یا بربط تعداد ده وتر دارد که هردوتا وتر همصدا باهم کوک می شوند. البته در بغصی سازها، بم تریت وتر را به صورت تکی می بندند و بیشتر به عنوان صدای واخوان از آن استفاده می کنند. جنس وترها ممکن است از چیزهای مختلفی مانند ابریشم تابیده با روکش فلزی، روده گوسفند تابیده یا زه، و یا نابلون باشد. همچنین وترها ضخامت های مختلفی نیز دارند.

وسعت

عموما وسعت صدای عود یا بربط حدود ۲ اکتاو است. به دلیل کوتاه بودن دسته ی ساز، تقریبا یک اکتاو و نیم از منطقه ی صوتی وسط، دارای صدادهی بهتری است.

مضراب

مضراب به وسیله ای که برای نواختن سیم های عود یا بربط از آن استفاده می شود می گویند، مضراب را با انکشتان دست راست می گیرند ممکن است از جنس پر پرندگان یا پلاستیک نرم ساخته شود.

مکانیزم تولید صدا در ساز عود یا بربط

از بین سازهای ایرانی و شرقی، ساز بربط یا عود یکی از سازهایی است که بم ترین صدا را دارد. صدای این ساز، گرم و جذاب، پرشور و پر قدرت است. از عود یا بربط هم برای تک نوازی و هم برای هم نوازی استفاده می شود. صدای این ساز مضاف بر اینکه بم است، ماهیتی تودماغی دارد که علت آن به مدل سیم ها و عدم وجود پرده روی دسته ی ساز برمی گردد. هرچندکه پرده بندی موسیقی سنتی ایرانی روی این ساز امکان پذیر است.

نت نویسی برای ساز عود یا بربط

در اصل نت نویسی در ساز عود یا بربط براساس کلید فا صورت می گیرد، ولی برای آسان تر شدن نت خوانی و نوازندگی از یک اکتاو بالاتر و نت سل استفاده می شود. نت سل در نت نویسی دو اکتاو به حساب می آید. در ساز عود سیم بم یا سیم سل پایین، اصطلاحا نقش واخوان را ایفا می‌کند و این سیم، گاهی اوقات جزو سیم‌های جفت نیست. صدای عود به گونه‌ای است که با صدای پیانو در اکتاو چهارم از راست به چپ هم اندازه می‌شود. برای بهتر نواختن ساز عود و علی‌رغم تمام این توضیحات شایسته است که عود یا بربط را با کلید فا یعنی کلیدی که یک اکتاو از آنچه امروز متداول است،‌ پایین‌تر خواهد بود، بنوازید.

ویدیوی معرفی و آموزش ساز عود توسط استاد علی پژوهشگر

 

 

 

برای دیدن مجموعه کامل آموزش ساز عود توسط علی پژوهشگر به وبسایت آموزش آنلاین موسیقی خنیاگر مراجعه نمایید.

افزودن دیدگاه جدید