کمانچه یکی از قدیمی ترین آلات موسیقی است که خواستگاه آن به خاور شرق بر می گردد. اگرچه کشورهای بسیاری از این آلت موسیقی استفاده می کنند اما در یونسکو کمانچه به عنوان ساز ایرانی به ثبت رسیده است. نوای دلنشین این ساز قدیمی و اصیل موجب شده است که بسیاری به آموختن آن علاقمند شوند. با توجه به اینکه انتخاب و خرید کمانچه امری تخصصی است این مقاله به قیمت کمانچه و بررسی نکات کلیدی در خرید آن اختصاص یافته است.
آشنایی با ساز کمانچه
کمانچه نوعی ساز آرشه ای است که قدمت بسیار طولانی دارد. در بسیاری از نقاشی های مربوط به دوره مغول و تیموری می توان شاهد تصاویری از کمانچه بود. در تمامی این تصاویر کمانچه بخش ثابتی از مهمانی ها و حتی جنگ ها بوده است. همچنین بررسی نقاشی های دیوارهای کاخ چهل ستون اصفهان می تواند گواهی بر اهمیت این ساز در دوران صفویه و قاجار باشد.
کمانچه در طول تاریخ از نظر ظاهری دچار تغییرات بسیاری شده است. این ساز در گذشته شباهت زیادی به ساز سنتی سیستان و بلوچستان داشت. در واقع می توان گفت در گذشته سیم های کمانچه هم مانند سه تار به طور مستقیم به ساز متصل می شدند.
علت تغییر ساختاری کمانچه را می توان به ورود ویولن به ایران مرتبط کرد زیرا بعد از ورود
آن تغییراتی به شرح زیر در ساختار کمانچه ایجاد شد:
به ساختار کمانچه پیج های تنظیم کوک جهت تولید نوایی دلنشین تر اضافه شد.
در گذشته ها جنس سیم های کمانچه از ابریشم یا روده تابیده شده بود اما بعد از ورود ویولن جنس سیم های این ساز فلزی شدند.
تعداد سیم های کمانچه ۳ عدد بود که بعد از ورود ویولن به ایران تعداد آن به ۴ عدد تغییر کرد.
بررسی اجزای مختلف کمانچه
قیمت کمانچه بسته به مواد به کار رفته در ساخت آن متفاوت است. از این رو لازم است که جنس اجزای مختلف این ساز به صورت جامع مورد بررسی قرار گیرد:
اجزای مختلف کمانچه
تشدید صدای کمانچه توسط قسمت کروی شکل آن صورت می گیرد. جنس این بخش از چوب است. از نظر ظاهری می توان این قسمت را به کاسه تو خالی که دهانه جلویی آن با پوست پوشانده شده است، توصیف کرد. گاهی اوقات جهت تزئین بخش بیرونی کاسه از صدف و یا استخوان نیز استفاده می شود. لازم به ذکر است برای افزایش وضوح و صافی صدای کمانچه، کمانچه ای تحت عنوان کمانچه پشت باز طراحی شده است. این کمانچه در موسیقی محلی لری بیشترین کاربرد را دارد.
همانگونه که گفته شد بر روی دهانه کاسه کمانچه از پوست استفاده می شود. اصولا پوست مورد استفاده برای این قسمت از بدن چهارپایانی همچون آهو، بز و بره تهیه می شود.
خرک بخشی از آلت موسیقی کمانچه است که بر روی پوست قرار می گیرد. خرک به تنظیم فاصله استاندارد سیم ها کمک می کند. اصولا برای ساخت این قسمت از چوب و یا استخوان استفاده می شود.
دسته کمانچه به شکل لوله است. برای ساخت این قسمت از چوب استفاده می شود. همچنین در قسمت جلویی دسته، بخشی از جنس چوب و یا استخوان تعبیه شده است که نوازنده انگشت های خود را بر روی آن قرار می دهد.
در ساخت آلت موسیقی به ازای هر سیم یک گوشی به کار می رود. بنابراین در ساخت کمانچه ۴ عدد گوشی به کار رفته است. دو عدد از گوشی ها در سمت سرپنجه و ۲ عدد در طرف مقابل آن تعبیه شده است.
برای تنظیم فاصله سیم ها و ثابت نگه داشته شدن آنها بخشی به نام شیطانک در بین سرپنجه و دسته در نظر گرفته شده است. برای ساخت این بخش از استخوان و یا چوب استفاده می کنند.
سیم گیر بخش دیگری از آلت موسیقی کمانچه است که در انتهای کاسه واقع شده است. در واقع این بخش نقطه اتصال سیم ها به حساب می آید. در بخش سیم گیر پیچ های کوچکی قابل رویت هستند که با کمک آنها می توان اقدام به کوک کردن ساز کرد.
با توجه به مطالب ذکر شده می توان نتیجه گرفت هرچه کیفیت مواد به کار رفته در اجزای مختلف کمانچه بیشتر باشد قیمت کمانچه نیز بیشتر خواهد بود.
راهنمای خرید انواع کمانچه
همانگونه که گفته شد قیمت کمانچه متاثر از متریال به کار رفته در آن است اما هر گرانی نمی تواند دال بر باکیفیت بودن ساز باشد. یک ساز خوب علاوه بر ساختار با کیفیت باید در تولید صدایی زیبا و دلنشین نیز توانمند باشد. بنابراین می توان گفت یک ساز خوب باید ویژگی هایی به شرح زیر داشته باشد:
- تولید صدایی زیبا از مهمترین فاکتورهای یک ساز خوب است.
- کیفیت ساخت ساز از جمله مواردی است که علاوه بر اثرگذاری بر طول عمر ساز بر کیفیت صدا نیز اثرگذار است.
- مواد و متریال به کار رفته در ساز از دیگر فاکتورهای است که بر کیفیت صدا، طول عمر ساز و قیمت کمانچه اثرگذار است.
با توجه به مطالب گفته شده لازم است در هنگام خرید علاوه بر قیمت کمانچه فاکتورهای زیر با دقت مورد بررسی قرار گیرد:
- لازم است تراش و پرداخت کاسه، دسته، سرپنجه و گوشی ها مورد بررسی قرار گیرد زیرا تمیزی و دقت برش این بخش ها از اهمیت بسیاری برخوردار است.
- جنس کاسه و دسته کمانچه از چوب گردو و یا توت است. در هنگام خرید باید کیفیت چوب مورد بررسی موشکافانه ای قرار گیرد. در این راستا باید دقت شود که چوب فاقد گره و یا ترک باشد. همچنین ساخت و پرداخت چوب باید با دقت و ظرافت بسیاری صورت گرفته باشد.
- بهترین چوب برای ساخت دسته کمانچه، چوب گردو است. همچنین صفحه انگشت گذاری بهتر است از استخوان و یا چوب آبنوس ساخته شده باشد.
- بر روی چوب کمانچه اصولا یک لایه، لاک زده می شود. این لایه لاک باید در همه ی بخش های ساز ضخامت یکسانی داشته باشد. همچنین ضخامت در نظر گرفته شده برای آن باید مطابق با استانداردهای تعریف شده باشد.
- فاصله سیم ها از یکدیگر و فاصله آنها از صفحه انگشت باید کاملا استاندارد باشد.
- دسته و کاسه کمانچه جداگانه ساخته می شوند. خط اتصال این دو بخش باید در زاویه درست و بدون نقص باشد.
- جنس تارهای آرشه از موارد دیگری است که می تواند کیفیت و قیمت کمانچه را تحت تاثیر قرار دهد. برای این بخش از موی دم اسب و یا نخ مصنوعی استفاده می شود که بدون شک کیفیت موی دم اسب بالاتر است.
- پوستی که بر روی دهانه کاسه کمانچه قرار گرفته است بر روی کیفیت صدا اثر شگرفی دارد. اگر پوست این بخش نازک باشد صدای تولید شده واضح و شفاف است اما اگر ضخیم باشد صدا بم تر و مقاومت آن بیشتر خواهد بود. برای تولید ساز کمانچه استفاده از پوست کهنه توصیه می شود. پوست کهنه رنگ تیره تری نسبت به پوست روشن دارد همچنین بعد از خیس شدن از آن بویی به مشام نمی رسد. در نهایت با کشیدن ناخن بر روی پوست ساز می توان کهنه بودن آن را تشخیص داد زیرا بر روی پوست کهنه هیچ اثر و ردی از ناخن بر جای نمی ماند.
- یکی از نکات دیگری که باید در هنگام خرید کمانچه مورد بررسی قرار گیرد، مهر سازنده کمانچه است. این مهر اصولا بر روی بدنه کمانچه حک می شود. قیمت کمانچه بر اساس اعتبار و سابقه تولید کننده آن می تواند متفاوت باشد.
بررسی قیمت کمانچه بر اساس نوع آن
استفاده از کمانچه در بسیاری از قوم های ایرانی رواج دارد. با توجه به تفاوت موسیقی قومیت های ایرانی می توان شاهد مدل های مختلفی از کمانچه در سراسر ایران بود.
کمانچه لری
این کمانچه پشت باز و مناسب نواختن قطعه های سریع است.
کمانچه کاسه کروی
کاسه کمانچه می تواند یک تکه ای و یا ترکه ای باشد. کاسه های یک تکه ای را کاسه کروی می گویند. کاسه های یک تکه به کار رفته در این نوع کمانچه اصولا از جنس گردو است به همین دلیل وزن آن سنگین تر و استفاده از آن در قطعات سریع سخت تر است.
کمانچه ترکمنی
این نوع از کمانچه نسبت به سایر کمانچه ها کوچکتر است. در ساخت آن نیز از پوست سگ ماهی استفاده می شود.
مدل های ذکر شده توسط تولید کننده های مختلفی تولید و عرضه می شود. سابقه و کیفیت کار تولید کننده می تواند اثر مستقیمی بر قیمت کمانچه داشته باشد. در زیر به برخی از بهترین انواع کمانچه های موجود در بازار اشاره می شود:
- کمانچه نریمان
- کمانچه باجلاوند
- کمانچه خاتمی
- کمانچه امیر
- کمانچه عباس
- کمانچه خالقی
و ...
هر کدام از کمانچه های ذکر شده بر اساس مدل و کیفیت متریال به کار رفته در آنها، قیمت متفاوتی دارند. همچنین با توجه به اثر گذاری شرایط ناپایدار اقتصادی بر قیمت سازها، نمی توان قیمت ثابتی را برای کمانچه پیش بینی کرد زیرا هر گونه افزایش قیمتی منجر به افزایش قیمت مواد اولیه به کار رفته و در نتیجه افزایش قیمت ساز می شود. به طور کلی قیمت کمانچه بسته به نوع ساز و نوع تولید کننده آن بین یک میلیون تا هشت میلیون تومان متغیر است. لازم به ذکر است کمانچه های وارداتی نیز با قیمت های پایین تر در بازار یافت می شوند که می توانند انتخاب مناسبی برای تازه کارها باشد.
