مد و مقام در موسیقی ایرانی از مفاهیم پایه ای بوده که علاقمندان به این هنر ارزنده می بایست دانش خود را در این باره افزایش دهند. هنرجویان مبتدی علیرغم ذوق و توانمندی، ممکن است چندان تفاوت دستگاه و مقام را درک نکنند و چالش هایی را نیز تجربه کنند. اما اساتید برجسته توانستند با تسلط بر زیر و بم این وادی، درک خود را درباره شیوه تجزیه و تحلیل موسیقی دستگاهی نیز گسترش دهند. در گذشته بیشتر مرسوم بود که تئوری موسیقی ایرانی را همسو با اصول و قواعد موسیقی غربی ارزیابی می کردند که منجر به ایجاد چالش‌های عظیمی برای شناخت مبانی موسیقی ایرانی گشت.
لزوم شناخت موسیقی ایرانی
موسیقی ایرانی متعلق به نسل خاصی نیست و افراد متعددی در تلاشند تا مولفه‌های تاثیرگذار را بشناسند تا بتوانند پس رمزگشایی از استعداد خویش، در این زمینه هنرنمایی کنند اما چالش هایی در این مسیر ممکن است افراد را آزار دهد.
پیشکسوتان نیز همواره بیان می‌کنند که مفاهیم نادری در ذهن جوانان شکل گرفته است که چندان ارتباطی با مبانی موسیقی ایرانی ندارد.
بهتر است، افراد تنها تلاش خود را محدود به شناخت تکنیک ها و مفاهیم ساده نکنند و اطلاعاتی درباره مد و مقام کسب کنند، مطمئنا می تواند به نمایش بهتر توانمندی نیز منجر شود.
تفاوت موسیقی مقامی و دستگاهی
موسیقی تنها آوایی دلنشین نیست بلکه در پشت‌صحنه نکات و مفاهیم پایه دخیلند تا چنین نغمه هایی بر جان و دل شنونده بنشیند.
ایران در زمینه موسیقی همواره با هنرنمایی اساتید برجسته، جایگاه ارزنده‌ای در بین کشورهای مختلف دارد.
برخی معتقدند موسیقی دستگاهی ایرانی برگرفته از موسیقی مقامی است در واقع اشاره به همبستگی موسیقی مقامی قدیمی و موسیقی ایرانی امروزی دارد البته نباید فراموش کرد که در گذشته افرادی همچون فارابی و عبدالقادر مراغی در این زمینه نقش داشتند.
اما حال تردید های بسیاری درباره چنین نظریه ای وجود دارد که میتوان به نبود تئوری مشترک اشاره کرد بنابراین برای اثبات اینکه موسیقی دستگاهی تبدیل یافته موسیقی مقامی است یا خیر، نیاز به اطلاعات بیشتری وجود دارد تا با یک جمع بندی درست، نظر داد.
مفهوم مقام در موسیقی
با ورق زدن کتب قدیمی و رسالات بزرگان می توان، تعریف های متفاوتی را برای مقام، شاهد بود. اما به طور کلی برای این اصطلاح باید تعریف معمولی را پذیرفت که در واقع اشاره به توالی تعدادی از اصوات معین در فضای سیستم تنال، دارد.
در موسیقی ایرانی بعضی اوقات برای اشاره به مفهوم "گوشه" یا "دستگاه" از عنوان مقام استفاده می کنند، در بعضی موارد هم برای اشاره به موسیقی سنتی قوم های مختلف از کلمه ی مقام استفاده می شود، در واقع موسیقی اقوام را به عنوان موسیقی مقامی دسته بندی می کنند. گاها موسیقی ترک، عرب یا آذربایجانی را نیز با عنوان موسیقی مقامی یاد می کنند.
برخی اعتقاد دارند که مجموعه ی هفت دستگاه، و پنج آواز ایرانی، مقام های موسیقی ایرانی هستند.
هفت دستگاه عبارتند از:
- دستگاه شور
- دستگاه سه گاه
- دستگاه چهارگاه
- دستگاه همایون
- دستگاه راست پنجگاه
- دستگاه ماهور
- دستگاه نوا
و پنج آواز عبارتند از:
- آواز ابوعطا
- آواز افشاری
- آواز بیات ترک
- آواز اصفهان
- آواز دشتی
با این حال استاد روح الله خالقی درباره‌ی ردیف موسیقی ایرانی در قدیم گفته است:
“در کتاب‌های قدیم راجع به موسیقی ایرانی، دوازده مقام را موضوع بحث قرار می‌دادند که این دوازده مقام عبارتند از:
عشاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیر افکند، بزرگ، زنگوله، راهوی، حسینی، حجازی.
برخی چند دایره را هم ملایم طبع دانسته و آنها را چنین نوشته‌اند:
زنگبار، گلستان، بهار، بوستان، عذری، وامق، زیر کش، حسینی، نهفت، حجاز.
علاوه بر دوایر فوق، شش آواز نیز ذکر کرده‌اند با نام‌های گوشت (گواشت)، گردانیا، سلمک، نوروز، مایه، شهناز.
علاوه بر این‌ها ۲۴ شعبه هم تشخیص داده‌اند با نام‌های دو گاه، سه گاه، چهار گاه، پنج گاه، عشیران، نوروز خارا، نوروز بیانی، نوروز عرب، نوروز صبا، حصار، نهفت، عزال، اوج، نیریز، مبرقع، ماهور، همایون، زابلی، اصفهانک، نهاوند، محیر، خوزی، رکب، روی عراق.
چند نام دیگر هم در کتب پیشینیان آمده است مانند مغلوب، بسته نگار، نیشابور (نیشابوری) و کوچک.”
جالب آنکه حال نیز همچون سایر ادوار در موسیقی به کار می رود. اساتید برای کاهش رنج و سختی در کشور اصطلاح دیگری را نیز به کار می برند که در واقع شامل نغمه هایی است که تحت فواصل مشخص در کنار یکدیگر بوده و توالی دارند.
انس و الفت موسیقی دوستان به این وادی محدود به قشر خاصی نیست، به همین دلیل باید دانست که تعداد مقام ها در موسیقی های مختلف نیز ممکن است تغییراتی داشته باشد از جمله باید مقام‌های ایرانی ۱۲ عدد، تعداد مقام های ترکی ۱۳ عدد و تعداد مقام های عربی ۱۴ عدد را اشاره کرد که تفاوت هایی را به وجود آورده است.
با واکاوی آثار موسیقیایی اساتید مختلف، مطمئنا متوجه تغییراتی در دسته بندی انواع مقام ها می شوید که برخی معتقدند که شرایط و تحولات فرهنگی و هنری علاوه بر گذشت زمان در آن تاثیر گذار بودند. جالب آنکه در مواردی برخی دستگاه را معادل مقام در نظر می‌گیرند.
جایگاه فاخر موسیقی مربوط به امروز و دیروز نیست. از دیرباز طرفدارانی را مجذوب خود کرده است به طوری که هنرمندان برای پختگی و تسلط بر فضای این هنر ارزشمند، مفاهیمی را همواره استفاده می‌کردند.
در سایر کشورها نیز مفهوم مقام در موسیقی ایرانی با نام‌های دیگری به کار رفته است از جمله می توان به واژه "مد" در یونان باستان اشاره کرد علاوه بر آن که در چین "یائو" در هندوستان "باراگا" و در ژاپن نیز " شو" استفاده وسیعی داشته است.
شناخت مقام های موسیقی ایرانی
موسیقی را میتوان آیینه تمام نمای فرهنگ و تاریخ یک ملت دانست. خوشبختانه ایران از این نظر با تربیت اساتید برجسته، جایگاه ارزشمندی دارد.
شناخت اصطلاحات موسیقی نیز می‌تواند به واکاوی دقیق استعداد افراد علاقمند به این هنر بیانجامد.
درباره مقام های موسیقی ایرانی روح الله خالقی نظریه ای ارزشمند دارند. ایشان معتقدند که ۱۲ مقام در حوزه موسیقی ایرانی در کتب قدیمی موسیقی وجود دارد که از جمله باید به عشق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیر افکند، بزرگ زنگوله، راهوی، حسینی و حجازی اشاره کرد.
شناخت مفهوم مد
برای درک بهتر مفهوم مد باید بدانید که در واقع شکلی از گام بوده که میبایست پذیرفت، مجموعه حالتهای ملودیک مشخص نیز دارد که به تبعیت از یک هیرارکی، یک چینش منظم را ایجاد می کند.
برخی به دلیل شباهت بسیار مفهوم مد و مقام شاید نتوانند چندان تفکیکی در این باره داشته باشند.
پیشکسوتان در ادوار قدیم ترجیح می دادند اصطلاح مد را برای تفهیم بهتر تئوری موسیقی و کلیدهای آن به کار ببرند که در واقع یک مد شامل توالی موسیقی بوده که با نت خاصی آغاز میشد را مد توصیف می کردند.
معلمان کاربلد که از دانش و تجربه بالایی برخوردار بودند، همواره شاگردان را با تمرکز و صبر و آرامش آموزش می‌دادند.
برای درک بهتر این مفاهیم باید بدانید که به طور مثال (دو، ر، می، فا، سل، لا، سی) نت های اینونین را شامل می‌شوند.
اگر میخواهید بدون سردرگمی تکنیک‌های معقول و مفاهیم اصولی را بیاموزید، باید در شناخت چنین اصطلاحات پایه ای نیز کوشا باشید که بیانگر خصوصیات موسیقیایی قسمت بزرگی از فرهنگ کشورهای جهانی است، بی جهت نیست که سیستمهای مدالی توانسته‌اند در فرهنگ های مختلف نفوذ یابند که از جمله می توان به سیستم های موسیقی های ملل مشرق زمین از مراکش تا اندونزی اشاره کرد.
البته تفاوت هایی نیز وجود دارند که سبب تفکیک آنها شده است. بسیاری معتقدند روابط پیچیده فرهنگی و تاریخی اقوام در این تفاوت ها تاثیرگذار است.
سخن آخر
موسیقی تنها محدود به آواهای دلنشین نیست، بلکه برای درک غنا و فرهنگ بی مثالش باید مجهز به اطلاعات کاربردی بود که مطمئناً به واکاوی بهتر ذوق و توانمندی درونی نیز کمک می‌کند به طوری که میتوان در جوار اساتید الفبا را آموخت و پله پله نیز پیشرفت نمود.
