آموزش دستگاه ها و آوازهای ایرانی

موسیقی ایرانی با غنای بی‌نظیر خود توانسته مرزها را نیز پشت سر بگذارد و طرفدارانی پروپاقرص از فرهنگ های مختلف را جذب نماید. در این مطلب از وب سایت گوشنوازان می توانید اطلاعاتی پایه ای درباره انواع آواز ایرانی کسب کنید تا مفهوم دستگاه و تقسیم بندی آن را نیز به شکل جزئی بدانید. تا انتها این نوشتار با ما همراه باشید.

دستگاه در موسیقی ایرانی به چه مفهوم است

موسیقی ایرانی با هفت دستگاه شناخته می شود که هر یک دارای پرده های مختلف موسیقی هستند. بی جهت نیست که تمام سلایق و علایق گروه های متنوع را براحتی پوشش می دهد. بد نیست بدانید در هر دستگاه گروه های متعدد گوشی نیز وجود دارد که هنرمندان نیز برای آغاز هر قطعه موسیقی، قدم نخستین را از درآمد دستگاه شروع کرده و شنوندگان را مبهوت ذوق و توانمندی خود می کنند.

برای درک بهتر به این مثالش توجه کنید که آواز به عنوان زیر مجموعه ای از دستگاه مطرح است و البته گروهی نیز آواز را با عنوان دستگاه فرعی معرفی می‌کنند.

معرفی دستگاه های هفتگانه موسیقی پرشور سنتی ایران

شور

شاخص ترین دستگاه موسیقی ایرانی را به دستگاه شور منتسب کرده اند که دلیل این اتفاق بی ارتباط با نقش تاثیر گذار آن در آوازهای نامداری مانند ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی می باشد.

اگر مایلید بدانید که متعلقات شور چه ویژگی هایی دارند بد نیست این نکته را در نظر بگیرید که جابجایی نت شاهد این متغیر روی درجات گام شور صورت می‌گیرد به طوری که نمایش خاصی را بر دستگاه‌های نوا و سه‌گاه نیز ایجاد می‌کند.

از ارزشمندترین آثار دستگاه شور، آلبوم فاخر استاد محمدرضا شجریان یاد ایام، اثر هنری ارزشمند آلبوم زیباترین از استاد علیرضا افتخاری، قطعه مرا عاشق از شهرام ناظری و همچنین قطعه بیادماندنی گشته خزان از علیرضا قربانی عنوان می‌شود.

نوا

تشابه بالای دستگاه شور و نوا از جنبه فواصل می‌تواند افراد مبتدی را به چالش بکشاند و نتوانند وجه تمایز آنها را درک کنند. البته باید دانست که نوا با آواز بیات اصفهان نیز قرابت بالایی دارد.

علاقه مندان به آثار دستگاه نوا می بایست بدانند که علاوه بر آلبوم های چهره به چهره و آلبوم بی توبه سر نمیشود آثار ارزشمند استاد محمدرضا شجریان، آلبوم نی نوا اثر حسین علیزاده،  آلبوم نوا مرکب خوانی از پرویز مشکاتیان و آواز استاد شجریان نیز در کنار قسمتی از آلبوم راز گل از علیرضا افتخاری از شاخص ترین ها یاد می شوند.

ماهور

جایگاه بالای ماهور هم مرتبه با دستگاه شور در بین هنرمندان بوده که با حس و حال پر انرژی و شاد تعریف می شود. برخی از موسیقیدانان بر این باورند که به دلیل داشتن فواصل با گام بزرگ (ماژور) در موسیقی غربی منشا، ممکن است یکسان داشته باشند.

از دیگر نکات حائز اهمیت در باره دستگاه ماهور مشارکت با دیگر دستگاه‌های مانند راست‌پنجگاه و نواست. یک حقیقت باورنکردنی درباره شباهت غیرقابل انکار دستگاه های ماهور و راست پنجگاه از نظر مد ممکن است افرادی که تصور چندانی درباره ساختار ملودی آنها ندارند را گیج و سردرگم کند. 

برای آشنایی بهتر با آثار دستگاه ماهور باید بدانید که آلبوم سرو چمان، تصنیف سپیده و تصنیف مرغ سحر از آثار شاخص استاد محمدرضا شجریان هستند. همچنین آلبوم یادگار دوست اثر شهرام ناظری و تصنیف ز من نگارم ساخته درویش خان را نیز نباید در لیست مهمترین آثار دستگاه ماهور از قلم انداخت.

چهارگاه

دستگاه چهارگاه می‌تواند شور و نشاطی در بین تمامی علاقه مندان به موسیقی برانگیزد. این دستگاه دربردارنده گوشه هایی است که تمامی احساسات آدمی از غم و اندوه شادی و نشاط و وقار را از لایه های درونی قلب آدمی بیرون می کشاند تا نقشی بر پیکره احساسات آدمی حک کند.

دستگاه چهارگاه و دستگاه سه گاه ارتباط انکار ناشدنی دارند به طوری که در هر دو، گروهی گوشه هم نام دیده می شود اما نباید از یاد برد که گام ها بر اساس دستگاه تعریف می شوند و تنها ملودی نقطه مشترک آنها است.

آثار فاخری همچون آلبوم دستان از استاد محمدرضا شجریان، آلبوم کنسرت ۷۷ از شهرام ناظری و گروه کامکارها، قطعاتی بیادماندنی مانند سلام صبحگاهی از حسن کسائی و دخترک ژولیده از علینقی وزیری از شاخص ترین آثار دستگاه چهارگانه هستند البته نباید آلبوم نخستین دیدار بامدادی استاد کیهان کلهر و سرود ایران جوان را نیز از قلم انداخت.

همایون

غم و اندوه دستگاه همایون مهم‌ترین شاخصه است که برای تعریف این دستگاه به کار می‌رود به طوری که طرفداران آواز دشتی نیز بر سوز و گداز این نوع اعتراف کردند. بد نیست بدانید که در دستگاه همایون و دستگاه شور وجه مشابهت با حد بالایی از نظر فواصل دارند البته در ویژگی های شاخص آن نیز موسیقیدانان بیان می‌کنند که با کمک دیگر گوشه ها، شرایط پرده گردانی را به دستگاه های نوا، سه گاه و چهارگاه میسر نموده است. از شاخص ترین آثار متعلق به این دستگاه می‌توان به آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان اشاره کرد.

اساتید بنامی آثار شاخصی را در دستگاه همایونی به تصویر کشیده اند از جمله می توان به آلبوم بیداد اثر استاد محمدرضا شجریان، آلبوم بی قرار از شهرام ناظری، تصنیف های به یاد ماندنی همچون سرگشته از حسین قوامی، بهار دلنشین، خزان عشق از غلامحسین بنان و تصنیف امشب شب مهتابه اثر علی اکبر شیدا اشاره کرد.

راست پنجگاه

شباهت بالای دستگاه راست پنجگاه به دستگاه ماهور سبب نشده که استقبال پرشوری از آن صورت گیرد علی رغم آنکه از نظر ملودی نیز متمایزند. از مهمترین ویژگی های شاخص آن که موسیقیدانان عنوان می‌کنند روند ممتد بالا رونده یا پایین رونده حرکت نت های گوشه های دستگاه بوده که سبب تمایز آن از سایرین می شود. اگر علاقه مند به موسیقی اصیل ایرانی هستید و مایلید در پیمودن مراحل موسیقی همچون مرکب نوازی و مرکب خوانی بی نقص ظاهر شوید، ویژگی‌های شاخص دستگاه راست پنجگاه می‌تواند شما را یاری رساند.

قطعه قافله سالار اثر محمدرضا لطفی، آثار فاخر ساز نو آواز نو و بهاران آبیدر از شهرام ناظری، آلبوم هایی مانند مقام صبر از پرویز مشکاتیان، راز و نیاز از حسین علیزاده و … از مشهورترین آثار دستگاه راست پنجگاه یاد می شوند.

سه گاه

با مرور تاریخچه سه گاه به جایگاه خاص این دستگاه موسیقی بر می خوریم البته انتخاب نام آن بی‌ارتباط با یکی از شعبه های موسیقی مقامی نیست. شباهت بالای آواز افشاری با این دستگاه به ویژه از نظر مد سبب شده بسیاری معتقد باشند که افشاری یکی از زیرمجموعه‌های دستگاه سه گاه است و نقشی انکارناشدنی دارد. البته نباید از قلم انداخت که نظر بسیاری نیز وابستگی این دستگاه به دستگاه چهارگاه است.

از شاخص ترین آثار دستگاه سه گاه در موسیقی ایرانی علاوه بر آلبوم رسوای دل اثر ارزشمند استاد محمدرضا  شجریان، آلبوم شوق دوست از همایون بوده همچنین نباید آهنگ رسوای زمانه اثر علیرضا قربانی و تصنیف من از روز ازل استاد غلامحسین بنان را نیز از قلم انداخت.

با پنج آواز اصیل ایرانی بیشتر آشنا شوید

آوازهای جانسوز به موسیقی ایرانی رنگ و لعاب می بخشند و به عنوان بخشی شاخص از دستگاه مورد نظر یاد می شوند، بی جهت نیست که به آن دستگاه فرعی نیز میگویند.

مبتدیان که علاقه‌مند به موسیقی هستند حتماً باید این نکته را در نظر بگیرند که الزامی به شباهت از نظر فواصل بین آواز و دستگاه نیست و حتی می توانند متمایز باشند.

علت اینکه پنج آواز ایرانی مرسوم است بی ارتباط با این اتفاق نیست که آواز ها پس از ایست مقطعی بر روی ایست خود باز خواهند گشت.

بیات کرد یا کرد بیات

آواز بیات کرد را می بایست یکی از زیر مجموعه های دستگاه شور دانست که علی رغم شباهت بی نظیر با آواز دشتی تفاوت های متمایز کننده نیز دیده می شود، از جمله می توان به مواردی همچون متغیر نبودن دشتی درجه پنجم شور اشاره کرد البته می بایست این نکته را نیز مبتدیان متوجه شوند که نخستین نت در درجه چهارم شور واقع می باشد. علت نامگذاری خاص نیز به تعلق خاطر این آواز به سرزمین پر شور کردستان است.

از آثار شاخص در آواز بیات کرد می توان به تصنیف سنگ خارا که حاصل همکاری علی تجویدی و مرضیه است اشاره کرد، همچنین استاد شجریان و پرویز مشکاتیان آثار فاخری را در آلبوم آستان جان به تصویر کشیده اند.

بیات اصفهان

آواز بیات به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های شاخص دستگاه همایون یاد می‌شود که از ویژگی‌های خاص فضایی آن می‌توان به استواری نت پایه بر درجه چهارم همایون اشاره کرد.

بسیاری معتقدند که در ریشه این آواز به موسیقی کلاسیک غربی قرابت بسیاری دیده می شود که برخاسته از شباهت فواصل بیات اصفهان به گام کوچک هماهنگ است.

از آواز بیات اصفهان در بین موسیقیدانان عصر حاضر استقبال بی نظیر صورت گرفته است بد نیست بدانید آلبوم سفر به دیگر سو از آثار شاخص شهرام ناظری، تیتراژ سریال هزار دستان از مرتضی نی داوود، قطعه تنها نخواهم ماند از آثار بی نظیر کیهان کلهر و علی بهرامی فرد از آثار آواز بیات اصفهان عنوان می‌شوند که طرفداران بسیاری نیز دارند.

آواز دشتی

آواز دشتی به عنوان زیر مجموعه شاخص دستگاه شور بوده که غم و اندوه را به راحتی به تصویر می کشد. باید بدانید که در ورق زدن تاریخچه آن، بسیاری این نوع آواز را متعلق به دشتستان بوشهر می نامند، اگرچه هنرمندان اصیل گیلانی نیز آثاری جذاب و مهیج با شباهت بالا به این نوع آواز تقدیم شنوندگان می کنند.

اگر شما نیز علاقمند به آواز دشتی هستید باید بدانید که هنرمندان پرآوازه همچون روح الله خالقی با اثر سرود ای ایران، ابوالحسن صبا با قطعات کاروان و در قفس، محمدرضا شجریان با آلبوم های شب سکوت کویر و عارف قزوینی با تصنیف از خون جوانان وطن لاله دمیده می‌توانند شور و نشاط خاصی را در دلتان ایجاد کنند.

بیات ترک

علاقه‌مندان به آواز بیات باید بدانند که به عنوان زیرمجموعه شاخص دستگاه شور شناخته می‌شود و از ویژگی های خاص آن اهمیت بالای درجه سوم شور است بطوریکه نت شاهد بیات ترک نیز درجه سوم شور عنوان می‌شود. بد نیست بدانید که درجه زیرپایه شور نیز برای نت نخستین و ایست انتخاب شده‌اند اما جایگاه نت خاتمه متفاوت است.

هنرمندان بسیاری همچون محمدرضا شجریان با آلبوم آستانه جانان در این نوع هنرنمایی ارزشمندی کرده اند، همچنین شهرام با آلبوم گل صد برگ، صدیق با آلبوم شیدایی و شهرام ناظری با قطعات گرانبهایی همچون اندک اندک و الا یا ایها الساقی در زمینه آواز بیات ترک ذوق و توانمندی خود را اثبات کرده اند که آیینه تمام نمای فرهنگ غنی ایرانی است.

ابوعطا

اگر از علاقه مندان آواز ابوعطا هستید، باید بدانید که در دستگاه شور جایگاه ویژه‌ای دارد اما درجه دوم شور به عنوان جایگاه نخست است در حالی که در درجه چهارم شور برای نت شاهد انتخاب می شود.

هنرمندانی که با آواز ابوعطا هنرنمایی می کنند می دانند که گوشه حجاز جایگاه ویژه ای دارد و به عنوان نقطه طلایی این گوشه را به تصویر می کشند. خاتمه منتهی به فرود به محور اصلی دستگاه شور است.

پختگی و تسلط هنرمندان بسیاری را می‌توان در آثار آواز ابوعطا شاهد بود از جمله می‌توان به قطعه مگر نسیم سحر قمرالملوک وزیری، آلبوم عشق داند حاصل همکاری محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی، متن تصنیف های بهار دلکش درویش خان و آتش دل از جلال الدین تاج را نام برد.