مقدمه‌ای بر شناخت دستگاه همایون در موسیقی ایرانی
موسیقی اصیل ایرانی از قرن‌ها پیش در متن زندگی مردم اصیل ایران به عنوان موسیقی سنتی ایرانی و همچنین به موسیقی دستگاهی معروف است. همایون یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که شامل مجموعه‌ای از ترانه‌های منتقل شده در فرهنگ ایران است و امروز صدای آن با لذت بیشتری از هر زمان دیگری شنیده می‌شود. دستگاه همایون همانطور که از اسم آن پیداست، فرخنده و مبارک است. احساس زیبای ساز همایون احساسی با وقار و سلطنتی است و به دلیل استفاده از گام‌های صعودی و نزولی ویژه در بین سازهای اصیل ایرانی بسیار بی نظیر است.
منظور از دستگاه در موسیقی سنتی ایران چیست
این دستگاه دو کلمه دست + گاه را ترکیب می‌کند، به معنای قرارگیری انگشتان نوازنده بر روی ساز، معنی مکان و زمان آهنگ است. به عبارت دیگر، یک دستگاه موسیقی مجموعه‌ای از چندین ملودی یا گوشه است که در گام، لحن و فاصله نت‌ها کاملاً هماهنگ است. احتمالاً در تقسیم بندی‌ای که از اواسط دوره قاجار انجام شده است، طبق بسیاری از منابع، موسیقی اصیل ایرانی به هفت دستگاه تقسیم شده است و علاوه بر این، پنج ترانه ذکر شده است که هر یک زیر مجموعه یکی از آن هفت دستگاه هستند. و در کل دوازده مایه را می‌سازند. دستگاه شور، دستگاه همایون، دستگاه ماهور، دستگاه سه زمانه، دستگاه چهار زمانه، دستگاه پنج بار راست، دستگاه نوا نام این هفت دستگاه است. سازها در موسیقی اصیل ایرانی ارتباط درونی با یکدیگر دارند و برخی از آهنگ‌ها (گوشه‌ها) را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند. "ردیف" نام گوشه‌های هر دستگاه است که با هم گروه شده‌اند. همه دستگاه‌ها معمولاً با "درآمد" شروع می‌شوند به "اوج" رسیده و در انتها "فرود می‌آیند". دستگاه در موسیقی اصیل ایرانی شکل خاصی از یک قطعه کامل است که از قوانین و مقررات خاصی تبعیت می‌کند و با همراهی ساز و آواز اجرا می‌شود.
ویژگی‌های گام همایون
مانند گام شور پایین می‌آید، زیرا در حالت صعودی احساس نمی‌شود.
فواصل گام همایون عبارتند از: نیمه دوم عظیم، دوم فوق عظیم، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده
دانگ‌های پله‌ای همایون مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای یک دوم نیمه بزرگ، یک فوق العاده بزرگ و یک دوم کوچک است و دانگ دوم شامل یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ است.
گوشه‌های مهم دستگاه همایون عبارت‌اند از:
- درآمد
- چکاوک
- بیداد
- عشاق
- طرز
- بختیاری
- شوشتری
- لیلی و مجنون
- شکوه
- موالیان
- نی داوود
- نفیر
- فرنگ
توصیف و معرفی گوشه‌های مهم دستگاه همایون به ترتیب نواخته شدن آنها در ردیف
- درآمد: نت کنترل درجه دو و نت توقف اولین درجه است.
- چکاوک: نت کنترل درجه چهار و ایست درجه دوم گام هستند.
- بیداد: نت کنترل درجه پنج و نت ایست درجه چهار یا پنج است.
- شوشتری: نت کنترل درجه چهارم و نت ایست درجه دوم گام است و معمولاً در اکتاو بالا نواخته می‌شود.
آواز شوشتری
ترانه شوشتری گوشه دیگری از همایون در موسیقی سنتی ایران است. برخی از نوازندگان ترانه شوشتری را گوشه‌ای از همایون می‌دانند، برخی آن را یک دستگاه کوچک مستقل و برخی دیگر آن را آواز می‌دانند، اما معمولاً آن را در میان پنج آوز قرار نمی‌دهند. آواز شوشتری نقش برجسته‌ای در آثار خیام دارد و شرح مفصلی از این آواز در رساله موسیقی وی موجود است. نام آواز شوشتری به شهر شوشتر در استان خوزستان اشاره دارد که بعداً به مناطق دیگر گسترش یافت. آواز شوشتری که امروزه بسیار غنی و گسترده شده است، همراه با چند گوشه دیگر، اوج دستگاه همایون را تشکیل می‌دهد. احساس آواز شوشتری بسیار ناراحت کننده است، تا حدی که برای ایجاد احساس غم و اندوه در تعزیه خوانی به کار می‌رود، اما در موسیقی محلی نواحی جنوبی ایران، گاهی اوقات به صورت آوازهای ملایم پخش می‌شود. در مراسم شادی مانند حنابندان. از تصنیف‌های معروف در قالب ترانه شوشتری می‌توان به قطعه "بیا تا گل برافشانیم" ساخته حسین علیزاده با صدای علیرضا افتخاری، تصنیف بی قرار با صدای شهرام ناظری و تصنیف غوغای ستارگان توسط همایونخرم اشاره کرد. یکی از نمونه‌های آهنگ‌های شاد در آواز شوشتری قطعه فولکلور شیرازی جینگ جینگ ساز میاد است.
احساس آواز اصفهان
ترانه بیات در اصفهان و همچنین ترانه شوشتری متعلق به همایون است. آواز بیات اصفهان یکی از اصیل‌ترین و باستانی‌ترین آوازهای ایرانی است که حالت دعایی دارد و احساس غم و شادی عمیقی در روح شنونده ایجاد می‌کند. منشأ آواز بیات اصفهان به شهر اصفهان و فرهنگ مردم آن برمی گردد و از آنجا که نت پایه و همچنین نت کنترل در درجه چهارم همایون است، متعلق به همایون تلقی می‌شود اما برخی از نوازندگان همچنین آن را با دستگاه شور و همچنین دستگاه چهارگانه را مرتبط می‌دانند. یکی از ویژگی‌های آهنگ بیات اصفهانی این است که کلمات کاملاً و آرام شمرده هستند و بسیار آرامش بخش و عمیق می‌باشند.
نام گوشه‌های مهم آهنگ اصفهان
درآمد، بیات راجع، عشاق، جامه دران، سوز و گداز، مثنوی، هداوندی، صوفی نامه، خجسته، اصفهانک، بوسلیک، عشیران
گوشه‌ها و آهنگ‌ها در دستگاه همایون
در ابتدا، نمونه‌ای از گوشه‌ها و آوازها در همایون، ابتدا چند گوشه را ذکر می‌کنیم و سپس نام ترانه‌ها را در همایون به همراه سازنده و خواننده آن که همیشه مانند ستاره‌ای در آسمان اصیل ایرانی می‌درخشند، می‌شماریم. از جمله گوشه‌های دستگاه همایون، گوشه شکوه است که به دلیل حالت باشکوه آن بدین صورت نامیده می‌شود، گوشه چهارگاه که از طریق گوشه موالیان انجام می‌شود و هر دو در دستگاه همایون هستند و سپس با یک دستگاه به دستگاه چهارگاه می‌رسد. پرده، گوشه بختیاری، که نوعی موسیقی محلی از ایل بختیاری است و دارای محتوای موسیقی بسیار غنی از ایل بختیاری است که شامل گوشه طرز، گوشه شوشتری، گوشه راز و نیاز، گوشه نوروز صبا، گوشه لیلی و مجنون و گوشه سوزوگداز می‌باشد. هر یک از آنها یک تاریخچه مخصوص به خود دارد و آنها ساختار منحصر به فرد خود را دارا هستند. همچنین شعرهای "پاییز عشق" با آهنگسازی استاد بدیع زاده، کجایی پری، با صدای حسین قوامی با آهنگسازی همایون خرم، ساغرم شکسته و ساقی ساخته همایون خرم با ترانه بانو مرضیه، آلبوم بیداد با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان نمونه‌هایی از ترانه‌ها در دستگاه همایون هستند. آنها در موسیقی ایرانی نام مشهوری دارند.