ماهور یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که به نظر می‌رسد مدت‌هاست مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته و در عین حال یکی از دقیق‌ترین دستگاه‌هاست. معنای واقعی کلمه، نام یک گل است. همچنین به عنوان تپه‌های پیوسته در دامنه کوه نیز نامیده می‌شود. در فرهنگ موسیقی، آن را یکی از دو شاخه نوا می‌دانند و در فرهنگ‌های خاص از آن به عنوان شاخه دهم از بیست و چهار شاخه موسیقی یاد می‌شود. به عقیده برخی، ماهور گام اصلی در موسیقی غربی است. برخی نیز تاریخ آن را تا ایران باستان تخمین زده و آن را با مقام عاشقان برابر می‌دانند.
معرفی دستگاه ماهور
دستگاه ماهور به همراه دستگاه شور یکی از مهم‌ترین عناصر موسیقی دستگاهی است و غالباً آموزش با یکی از این دستگاه‌ها آغاز می‌شود. برخی ماهور را متعلق به خانواده مقام راست می‌دانند.
امروزه دستگاه ماهور از دامنه خاصی برخوردار است و گوشه‌های زیادی دارد. در دعاهای پارسی باستان آهنگی به نام ماخور وجود داشت که براساس آن، گروهی کلمه ماهور را نشأت گرفته از آن می‌دانند. علی جرجانی از چندین دستگاه نام می‌برد که ماهور یکی از آنهاست. در موسیقی آذربایجانی نیز دستگاهی وجود دارد به نام ماهور هندی.
معرفی گوشه‌های ماهواره
در بیشتر روایات مختلفی که از ردیف بیان شده است، بیشتر گوشه‌ها با همین نام اجرا شده‌اند و فقط در موارد نادر با گوشه‌هایی روبرو می‌شویم که فرکانس بالایی ندارند. همانطور که در یادداشت‌های قبلی گفته شد، خط میرزا عبدالله در مقایسه با سایر روایات از نظر اصالت در روایت و دستیابی به ذات مختصر زیبایی شناسی ایران، از پذیرش ویژه‌ای برخوردار است.
در حقیقت، ردیف‌های دیگر چیزی جز روایت میرزا عبدالله روایت نکرده‌اند، مگر تکرار انواع مختلف اجراها در یک گوشه. به عنوان مثال، گوشه‌های دوتایکی، کراغلی، مارش عثمانی، تسلسل، برداشت، حاجی حسنی، خوارزمی، بسته نگار، سروش و بوسلیک از جمله گوشه‌هایی هستند که در ردیف منتظم الحکما، موسی معروفی و عبدالله دوامی ذکر شده‌اند.
گوشه‌های ماهور در ردیف میرزاعبدالله به روایت نورعلی برومند بدین ترتیب است:
درآمد - کرشمه - آواز - مقدمه داد - داد - خسروانی - دلکش - خاوران - طرب انگیز - نیشابورک - نصیرخانی - چهارپاره - فیلی - ماهور صغیر - آذربایجانی - حصار - زیرافکند - نیریز - شکسته - عراق - نهیب - محیر - آشورآوند- اصفهانک - حزین - کرشمه- زنگوله- راک هندی - راک کشمیر- راک عبدالله - کرشمه و صفیر راک- رنگ حربی - رنگ یک چوبه - رنگ شلخو - ساقی نامه
آشنایی با گوشه‌های دستگاه ماهواره‌ای
راک عبدالله
در زمان‌های قدیم، شخصی در تعزیه بود که در نقش عبدالله بن حسین بازی می‌کرد که هنگام پخش شعرهایی را با ملودی غم انگیز بر روی پرده راک می‌خواند. مرحوم دوامی و محمود کریمی این گوشه را در صفوف خود تلاوت و ضبط کردند. نت درجه سوم گام به گام است و محدوده ملودی تا درجه چهارم است.
این گوشه پلی به گوشه‌های دیگر است، به این معنی که می‌توانید از ماهور به اصفهان و همایون بروید.
گوشه شکسته
در گوشه شکسته نت، شاهد پنجم گام ماهور می‌باشد و محدوده ملودی تا درجه ششم گام ماهور ادامه دارد. این گوشه تغییر موقعیت از ماهور به آهنگ سه گاه و افشاری است. آواز ماهور وقتی می‌خواهیم درجه سوم ماهور را یک چهارم کاهش دهیم حالتی پیدا می‌کند که کاملاً متفاوت از آواز ماهور است و به آن می‌گویند شکسته چون آواز شکسته است و با آن می‌توانیم از آهنگ ماهور خارج شویم و شروع به نوکی مرکب خوانی کنیم.
گوشه فیلی
گوشه فیلی یکی از گوشه‌های اصلی آواز ماهور است. گوشه فیلی موسیقی است که در مناطق مختلف مانند هندیجان، بخشی از منطقه خرمشهر و نور قسمتی از شهرستان آمل نواخته می‌شود.
گوشه دلکش
گوشه دلکش نوعی آواز است که با ساختاری آهنگین در فرد حالت مطبوعی ایجاد می‌کند و به همین دلیل به آن را با این نام خطاب می‌کنند. در این موسیقی ماهور کاملاً تغییر می‌کند و از ماهور به شور می‌رود و درجه ششم آن ربع پرده تغییر می‌کند. محل نت شاهد در درجه پنجم گام قرار دارد و ملودی تا درجه ششم گسترش یافته است.
گوشه خاوران
نام یکی از توابع استان خراسان در نزدیکی مشهد است پدر مشرق زمین است و محلی است که خورشید طلوع می‌کند. فضای آهنگین این گوشه در گام نوا نیز قابل اجرا است و شبیه آهنگ‌های زرتشتی است. محل نت در این گوشه درجه پنجم گام ماهور است و ملودی تا درجه هفتم گام صعود می‌کند.
گوشه گشایش
دستگاه ماهور از این گوشه باز می‌شود و به گوشه‌های دیگر راه می‌یابد. هرگاه در درجه دوم گام ماهور توقف کنیم، گوشه دیگری را به نام گشایش آغاز می‌کنیم و در آن ملودی از حالت درآمد ماهور خارج می‌شود.
گوشه صوفی نامه
خواندن ملودی ساقی نامه در آواز اصفهان و شوشتری به صوفی نامه معروف است.
گوشه حصار ماهور
گوشه‌ای در دستگاه چهارگاه وجود دارد به نام حصار. این گوشه در دستگاه ماهواره شبیه حصار در دستگاه چهارگاه است و به دلیل شباهت قرار گرفتن روی درجه‌ای از گام ماهواره به عنوان ملودی حصار در درجه چهار، این ملودی بیشتر در هنگام فرود به ماهور به کار می‌رود و در پایان، او در نهایت به درجه ششم مراجعه می‌کند و به تونیک برمی گردد. نت شاهد روی درجه چهارم گام ماهور است و دامنه آهنگ تا درجه ششم گام ماهور ادامه دارد.
گوشه ماهور صغیر
در موسیقی ایرانی اصطلاحات کوچک و بزرگی در گوشه و کنار ما وجود دارد مانند نوروزهای کوچک و بزرگ، زنگوله کوچک و بزرگ و. ... هرگاه درآمد ماهور از دانگ اول آغاز می‌شد، آن را ماهور صغیر می‌نامیدند و هرگاه از دانگ دوم شروع می‌شد و به دانگ اول می‌رفت، ماهور کبیر نامیده می‌شد.
گوشه نیشابورک
در کتاب‌های باستانی نام شهری به نام نیشاپور به معنی شاپور پهلوان است که بعداً به نیشابور درآمده است. برای ساختن این شهر، نوازندگان آن زمان قطعاتی را اجرا می‌کردند که امروزه آنها را گوشه نیشابورک می‌نامیم.
گوشه کشته مرده
هر وقت ملودی صوفیانه در سگاه خوانده شود، آن را کشته مرده می‌نامند.
گوشه عراق
آهنگ عراق بسیار مهیج و باشکوه است و از این گوشه می‌توان به دیگر سازهای ایرانی نیز دسترسی پیدا کرد. عراق که در گذشته به اراک یا عراق معروف بود، بخشی از ایران باستان بود و سیاست انگلیس این منطقه را از ایران جدا می‌کرد.
گوشه نهیب
گوشه نهیب یکی از گوشه‌های سیستم ماهور است که در دوران باستان برای جنگ با دشمن و تأثیرگذاری بر روحیه آنها مورد استفاده قرار می‌گرفته است، زیرا این آهنگ با لحنی حماسی، فریادی و خشن بیان می‌شود.
گوشه حزین
گوشه حزین همانطور که از نامش پیداست موسیقی غم انگیز و سوزاننده‌ای است که در سازهای مختلف نواخته می‌شود یا خوانده می‌شود.
گوشه محیر
این گوشه در پرده عراق خوانده می‌شود، و معنی کلمه "شگفت انگیز" حیرت انگیز است. محل نت شاهد در درجه هشتم گام ماهور است و محدوده ملودی تا درجه نهم گام است
گوشه سروش
اجرا در این گوشه را می‌توان زمینه‌ای برای آواز راک دانست. ملودی به گونه‌ای است که می‌توانید از گام بزرگ به گام کوچک بروید و ملودی تا درجه هشت گسترش می‌یابد
گوشه کشمیر
نوعی آهنگ راک است که در منطقه کشمیر خوانده و پخش می‌شود. روند ملودی در ابتدا به نت پنجم متمایل است، اما به تدریج در حالت پله کانی به نت شاهد درجه هشت منتقل می‌شود.
گوشه زنکوله
ملودی زنگوله توسط سوارکاران در هنگام راهپیمایی به دنبال کاروان‌ها ایجاد شده و به تدریج پیشرفت کرده و به شکل امروزی درآمده و ملودی آن یادآور صدای زنگ است.
گوشه اصفهانک
نام یکی از گوشه‌های دستگاه ماهور اصفهانک می‌باشد که نام ده کوچک در نزدیکی اصفهان است و بعد از گوشه عراق خوانده می‌شود. گوشه اصفهانک یک آهنگ اصفهانی است که از درجه هشتم درجه ماهور آغاز شده است زیرا نت شاهد درجه هشتم گام ماهور با نت کنترل عراق مطابقت دارد و روند آهنگین به درجه دهم گام ماهور می‌رسد.
